«Не забудуцца дум тваіх словы...»
«Не забудуцца дум тваіх словы...»
Уладзислаў Сыракомля
Імя Уладзіслава Сыракомлі ў сярэдзіне ХІХ стагоддзя гучала паэтычнай славай па ўсяму Паўночна-Заходняму краю (Беларусі і Літве), Польшчы і ў самой Расіі. Пасля Адама Міцкевіча Уладзіслаў Сыракомля — самая яскравая зорка літаратуры Беларусі ХІХ стагоддзя. Паводле слоў Мікалая Аксакава, ён сапраўдны народны гусляр. А па ацэнцы Максіма Горкага, Сыракомля стаіць у адным шэрагу з вялікімі паэтамі — Пушкіным, Шэлі, Гейнэ, Міцкевічам.
Творчы плён рознабаковага таленту нашага земляка, вядомага ва ўсім славянскім свеце паэта, надзвычай багаты. Ён пісаў лірычныя вершы і паэмы, гавэнды-гутаркі і песні, краязнаўчыя нарысы і дарожныя нататкі, гістарычна-літаратурныя даследаванні і рэцэнзіі на паэтычныя кнігі, мясцовыя агляды для газет і публіцыстычныя артыкулы, апавяданні і фалькларыстычныя працы. Перакладаў з латыні, з французскай, нямецкай, англійскай, іспанскай, рускай, украінскай моваў. Творчая спадчына яго дагэтага часу не сабрана поўнасцю і недастаткова вывучана.
Уладзіслаў Сыракомля (сапраўднае імя Людвік Францішак Уладзіслаў Кандратовіч), паэт-гуманіст, драматург, публіцыст, крытык, перакладчык, этнограф, увайшоў у гісторыю беларускай і польскай літаратуры як аўтар высокамастацкіх паэтычных твораў, гісторыка-літаратурных прац, цудоўных перакладаў.
Нарадзіўся ён 29 верасня 1823 года ў фальварку Смольгаў Бабруйскага павета Мінскай губерні (цяпер Любанскі раён Мінскай вобласці) у сям'і арандатара Аляксандра Кандратовіча і Вікторыі Златкоўскай. Продкі паэта належалі да старадаўняй беларускай шляхты, паланізаванай у выніку гістарычных падзей у Вялікім Княстве Літоўскім. Ён з’яўляўся прадстаўніком шляхецкага роду Кандратовічаў гербу “Сыракомля”, назву якога потым узяў за псеўданім...... В конце XIV века герб этот был пожалован одному витязю Сырокомле в награду за мужественную защиту имени Христова против язычников, произносивших на него хулу.
. Дзед паэта Юзаф быў лідскім ротмістрам, бацька меў адукацыю каморніка, але на казённую службу не пайшоў і, каб пракарміць сям'ю, арандаваў дробныя фальваркі ў князёў Радзівілаў.
Дзяцінства прайшло ў вандроўках па арандаваных бацькам фальварках: Смолічы, Яськавічы, Кудзінавічы, Мархачоўшчына на Міншчыне. Пачатковую адукацыю атрымаў дома. Навучыўшыся чытаць па- польску ў шасцігадовым узросце; Сыракомля самастойна знаёміўся з творамі I. Красіцкага і Ф. Князьніна.
У 1833 годзе пачаў вучобу ў Нясвіжскай дамініканскай школе. Калі праз 3 гады яе зачынілі, перавёўся ў дамініканскую школу ў Навагрудку, якую скончыў у 1837 годзе.
Потым Уладзіслаў Сыракомля вярнуўся да бацькоў у вёску Мархачоўшчына, каб далучыцца да гаспадарчых спраў. Неўзабаве высветлілася, што арандатарскія клопаты не прываблівалі падлетка, які шмат чытаў і нават рыфмаваў, пераймаўшы класічныя ўзоры. Бацька дапамог яму ў 1841 годзе ўладкавацца на службу ў канцылярыю кіраўніцтва радзівілаўскімі маёнткамі. Тут ён атрымаў магчымасць знаёміцца з класічнай літаратурай, перыёдыкай, архівам Радзівілаў, з мясцовымі эрудытамі — выпускнікамі Віленскага ўніверсітэта, карыстацца ix кнігазборамі, наведваць літаратурныя вечарыны. Апрача таго, ён занатоўваў у дзённіку мясцовыя паданні, апавяданні пра мінулае Нясвіжа i яго саноўных гаспадароў.
Усё гэта дапамагло У. Сыракомлю сфарміраваць сваё светаразуменне i стаўленне да гістарычных падзей i рэчаіснасці, і ў выніку ім быў напісаны артыкул пра мінулае Нясвіжа для “Старажытнай Польшчы” М. Баліньскага.
У 1844 годзе Уладзіслаў Сыракомля ажаніўся з 16-гадовай Паўлінай Мітрашэўскай, а пасля вяселля звольніўся ca службы i арандаваў фальварак Залучча ў Навагрудскім павеце (цяпер у Стаўбцоўскім раёне).
Тут цалкам раскрыўся яго паэтычны талент. Уладзіслаў Сыракомля дэбютаваў вершаванай гутаркай “Паштальён”, напісанай паводле пачутай у Міры гісторыі («народнай гутаркі») і надрукаванай у віленскім часопісе («Атэнэум», 1844). Гутарка была перакладзена ў скарочаным варыянце Л. Трэфалевым, стала папулярнай рускай народнай песняй («Калі я на пошце служыў ямшчыком…»). У часопісе друкаваліся i іншыя яго вершы i празаічныя творы. Яны пачалі выдавацца i асобнымі зборнікамі, хадзілі ў рукапісах, завучваліся на памяць. Ужо ў падзагалоўку “Паштальёна” — “народная гутарка” — вызначыўся асноўны жанр яго паэтычных твораў, героем якіх звычайна быў беларускі селянін або шляхціц. Паэт падкрэсліваў адзінства сваёй творчасці з народам, яго інтарэсамі i спадзяваннямі. Сваё лiтаратурнае крэда ён выразна акрэслiў у наступных радках:
HE Я ПЯЮ - НАРОД БОЖЫ...
He я пяю — народ Божы
Даў мне ў песні лад прыгожы,
Бо на сэрцы маю путы
I з народам імі скуты.
3 ім я зліўся з добрай волі,
Чы то ў долі, чы ў нядолі,
Чы гдзе гора абзавецца,
Як асіна, грудзь трасецца.
Чы пра радасць чую весці,
Усё ў грудзь хаваю гдзесьці.
Мне гаворыць вёска, хата,
Мне гаворыць сэрца брата,
Рад збіраю, што пачую,
У грудзі сваёй нашу я,
Аж, як траўка на кургане,
Яно ўзыдзе — песняй стане.
1844
У гэты час убачылі свет яго гутаркі : ”Хадыка”, “Высакародны Ян Дэмбарог”, “Ілюмінацыя”, “Лірнік вясковы” і інш. Выказваючы спачуванне i сімпатыю да беднага люду, прапаведуючы дабро i гуманізм, паэт параўноўваў сябе з вясковым лірнікам, які “ў дарагой старонцы будзе граць людзям”. Ён лічыў неабходным дапамагчы народу ўсвядоміць, што ён сам гаспадар на сваёй зямлі. Адзін з яго герояў-сялян гаварыў: “Я край мой кармлю адвеку i маю права звацца чалавекам”.
Паводле Сыракомлі, вялікую ролю ў выхаванні самасвядомасці i годнасці нацыі павінна адыграць гістарычнае асветніцтва. Таму шэраг яго празаічных i навуковых твораў прысвечаны менавіта праблемам гісторыі, этнаграфіі i мовы беларусаў. Сярод ix: “Вандроўкі па маіх былых ваколіцах” (1853), “Кароткае даследаванне мовы i характару паэзіі русінаў Мінскай правінцыі” (1856), “Мінск” (1857), “Нёман ад вытокаў да вусця” (1861), нататкі аб мінулым Нясвіжа для кнігі М. Баліньскага “Старажытная Польшча”, шматлікія артыкулы ў перыядычным друку. Паэт займаўся таксама i перакладамі з латыні, публіцыстыкай. У сярэдзіне 1850-х гадоў Сыракомля быў ужо аўтарам шасці перакладных кніг паэтаў-лаціністаў, двухтомнай “Гісторыі літаратуры ў Польшчы”, некалькіх асобных выданняў гутарак-паэм, а таксама зборнікаў лірычных твораў.
Перакладаў на польскую мову творы разнастайных рускіх, французскіх, украінскіх, нямецкіх і лацінскіх паэтаў. Сярод найбольш значных прац — пераклады твораў Гётэ, Гейнэ, Лермантава, Шаўчэнкі, Някрасава, Беранжэ і іншых. Творы У. Сыракомлі лічацца аднымі з найлепшых перакладаў паэзіі ў гісторыі польскай мовы. Ён сам пісаў найчасцей на польскай мове.У большасці сваіх твораў адлюстроўваў жыццё ў Беларусі, яе гісторыю. З’яўляўся аўтарам апрацовак беларускіх народных казак.
Шырока выкарыстоўваў паэт сюжэты i вобразы беларускага фальклору. Асабліва моцна захапіў яго лірызм беларускіх народных песень, уплыў якіх адчуваецца ў вершах: “Крук”, “Груган”, “Жніўная песня”, “Доля” i інш. Шмат увагі надаваў падтрымцы творчасці землякоў на беларускай мове (В. Дунін- Марцінкевіч, А. Вярыга-Дарэўскі і інш.). Збіраўся сумесна з В. Каратынскім выдаць кнігу беларускамоўных вершаў. З твораў, напісаных Сыракомлем па-беларуску, да нас дайшлі толькі два — верш “Добрыя весці” (1848, 1861) і вершаваная лірычная мініяцюра “Ужо птушкі пяюць ўсюды...” (1861).
Творчасць Сыракомлі адметная палымяным патрыятызмам, глыбокім веданнем гісторыі Бацькаўшчыны, характару, звычаяў, асаблівасцей нацыянальнай псіхалогіі беларусаў.
ШТО ЎМЕЮ НАМАЛЯВАЦЬ
" Калі трапіць у рукі аловак выпадкам
I, не знаючы што, маляваць я вазьмуся,
Заўжды выйдзе ў мяне беларуская хатка,
Ці касцельчык, ці двор і з буслянкаю бусел.
Я другога не ўмею падаць на паперы.
Толькі вобраз, што ў сэрцы назаўжды адбіўся.
Шчыра прагнуў наўчыцца, ды згаслі намеры:
Панскі гмах не адолеў — аловак скрышыўся...................."
У сваіх творах ён апяваў хараство наднёманскіх краявідаў, падкрэсліваючы, што яны даражэйшыя за славутыя замежныя. Яго вабілі i гістарычныя падзеі, што сведчылі пра патрыятызм продкаў, пра ix імкненне да свабоды i шчасця, гатоўнасць ахвяраваць сабой дзеля вызвалення Айчыны. Гэты матыў прагучаў у яго творах «Соф’я, княжна Слуцкая», «Марцін Студзенскі». Гораду Нясвіжу i яго былым уладарам паэт прысвяціў 6 санетаў, якія аб’яднаў у цыкле «Успаміны пра Нясвіж» (1844).
У 1852 годзе У. Сыракомля пераехаў у Вільню, бліжэй да выдавецтваў. Друкаваўся ў газеце «Виленский вестник» , дзе таксама рэдагаваў аддзел віленскай хронікі. У 1853 годзе ён арандаваў фальварак Барэйкаўшчына, што размяшчаўся паміж Вільняй i Ашмянамі. Пражыў тут амаль 10 гадоў, але роднай гэта арандаваная сядзіба так i не стала:
Тут не мае ні дом, ні глеба,
Што родзіць хлеба небагата.
Мае тут толькі сонеч неба,
Якая ўзносіцца над хатай.
Паэт шмат падарожнічаў па Беларусі, Літве і Польшчы. Ён наладжваў сувязі з патрыятычнымі коламі Прусіі i Аўстрыі, абмяркоўваў магчымасць сумесных дзеянняў. Пасля гэтых паездак за У. Сыракомлям быў устаноўлены сакрэтны нагляд, які паглыбіў канфлікт з царскімі ўладамі. За патрыятычныя выступленні на антыцарскіх маніфестацыях у красавіку 1861 года быў арыштаваны і заключаны ў віленскую турму, але хутка быў вызвалены як хворы на сухоты. Да заканчэння следства яму было дазволена жыць пад наглядам паліцыі ў Барэйкаўшчыне, а пазней пераехаць на лячэнне ў Вільню.
Памёр Уладзіслаў Сыракомля 15 верасня 1862 года.
Пахаваны на могілках Роса. У фарным касцёле ў Нясвіжы, касцёле святога Яна ў Вільні, а таксама на доме ў Вільні, дзе ён памёр, ёсць памятныя шыльды. У Нясвіжы, Мінску і Варшаве ёсць вуліцы, якія носяць яго імя. У Варшаве ў гонар паэта названы адразу дзве вуліцы: вуліца Людвіка Кандратовіча і вуліца Уладзіслава Сыракомлі. Імем У. Сыракомлі названа адна з сярэдніх школ у Вільні. У Барэйкаўшчыне створаны музей-бібліятэка У. Сыракомлі. У 1993 годзе быў адкрыты бюст У. Сыракомлі ў Старым парку Нясвіжа.
Песні на .jpg)
вершы паэта пісалі I. Залескі, С. Манюшка. С. Грушвіцкі і інш.
Паводле паэмы “Маргер” К. Горскім напісана аднайменная опера (нядаўна знойдзена ў Санкт-Пецярбургу). Памяці Сыракомлі прысвяцілі свае вершы Я. Лучына, А. Плуг, Я. Купала. Яго вобраз выведзены ў аповесці А. Мальдзіса “Восень пасярод вясны” (1984).
" Мы доўгі час называлі “вясковага лірніка” або польскім, або беларуска-польскім паэтам, унутрана, аднак, усведамляючы ва ўсім глыбока беларускі характар ягонай творчасці. Муза Ул. Сыракомлі, толькі па нацыянальнаму няшчасцю вымушаная пераважным чынам выступаць у польскамоўнай абалонцы, мела ўсе падставы называць сябе беларускай. Як адзначалі яшчэ сучаснікі, у яго паэзіі жыве не толькі беларускі дух, але глыбока нацыянальны, народны, уся фальклорна- этнічная аснова, увесь лад мовы, ідыёмы, сінтаксіс, сам тып мыслення паэта”. (А.Яскевіч).
Польская, беларуская, літоўская моладзь Віленшчыны сабрала сродкі на памятны камень у гонар Сыракомлі. Ён быў пастаўлены ў Барэйкаўшчыне ў 1899 годзе. Ушанаванне памяці Сыракомлі адбылося таксама ў 1908 годзе, калі былі ўсталяваны мемарыяльныя дошкі ў касцёле Св. Яна ў Варшаве, а яшчэ раней, у 1902 годзе, — у касцёле Божага Цела ў Нясвіжы. З цягам часу з’явіліся вуліцы Сыракомлі ў Мінску, Навагрудку, Гродне... Здаецца, збылося тое, пра што казаў Янка Купала стагоддзе таму:
Будзеш жыць! Будуць векі ісці за вякамі, –Не забудуцца дум тваіх словы,
Як і слоў беларускіх, жывучы паміж намі,
Праз пяцьдзесят гадоў пасля смерці паэта, у верасні 1912 г. каля памятнага каменя ў Барэйкаўшчыне Янка Купала прачытаў ўзгаданыя радкі, якімі прадвесціў незабыўнасць У. Сыракомлі на Беларусі, роўную яго незабыўнасці беларускага слова...
Комментарии